Soyadı Kanununun Uygulanma Kriteri Olarak Evlilik Birliği Tergek'in Terkek'ten Tergek'e Morfolojik Dönüşümü

2525 sayılı “Soyadı Kanunu” 1934 yılında uygulanmaya başlandı. Kanunun öngördüğü soyadı verme işlemi hane bazında gerçekleşmekteydi. Her ne kadar anayasa mahkemesince daha sonra iptal edilmiş olsa da 2525 sayılı Soyadı Kanununun 4. maddesinde “soyadı seçme görev ve hakkı” için “evlilik birliğinin reisi olarak koca” görevlendirilmişti. Buradan da anlaşılıyor ki evlilikle oluşmuş her hane için alt ve üst soy bağlamı dikkate alınmadan soyadı verme işlemi yürürlüğe sokulmuştur. Kocanın ölümünde kadın eş evlenmemişse soyadını seçme görev ve hakkı kadına verilmektedir. Neticede soyadı verme işleminde evlilik birliği baz alınmış olduğu anlaşılıyor. Ancak akrabalık, aşiret, soy bağı, yakınlık veya kardeşlik bağı bulunan kişi veya hanelerin farklı soyadı alması bu nedene dayanmaktadır. Nüfus kayıtlarındaki hane numarası, bu şekilde her evlilik birliğinin bir birim olarak kabul edilmesiyle oluşturulmuştur.

Soyadı seçme görev ve hakkı uygulanırken aynı kanun gereğince aşiret, millet, yabancı ırk, rütbe veya memuriyet isimleri kullanılması yasaklanmıştır. Söz konusu isimlerin soyadı olarak kullanılması durumunda Cumhuriyet Savcılarınca mevcut soyadının kullanılmaması mahkemeden istenebileceği kararlaştırılmıştır. 2525 sayılı Soyadı Kanununda “tarihte ün almış olanlara ilişik anlatan adlar” da bu kapsamda değerlendirilmiştir.

Ayrıca ilk uygulama olarak çocuklara üvey baba soyadı da verilmemektedir. Kadın kocanın ölümünden sonra yeni bir evlilik gerçekleştirmişse, çocuklara dair soyadını seçme görev ve hakkı çocuğun baba tarafından en yakın yaşlı erkeğe verilmiştir.

Günümüz Batman ili sınırları Batman Merkez ilçesine (Mevcut tarihte Beşiri ilçesi) bağlı Tilmerc Köyü veya günümüzde Tilmerc Mahallesinde nüfusa kayıtlı haneler için soyadlarının büyük kısmı “T” baş harfi ile başladığı görülmüştür. Aynı şekilde soyadımız Tergek de ilk morfolojisi Terkek olmak üzere Mehmet Tergek’e evlilik birliği koşulu ve evlilikten mümeyyiz ailesini temsilince kendisine verilmiştir. Tergek, İbrahim oğlu Mehmet’in temsilinde bir soyadı olarak tarihsel olmuştur. Türkiye’de aynı soyadının farklı bölgelerde farklı hanelerce de alındığına rastlanmaktadır. Mehmet ile temsil olunan soyadı, soy bağı bulunan farklı hanelerce de 1970’li yıllarda değişiklik talebinde bulunularak alınmıştır. Neticede bu tarihten itibaren soyadı alma görev ve hakkının şartlarına aykırı olarak nüfus kayıtlarındaki hane numarası farklı olan hanelerce bu soyadı kullanılmış oluyor. Oysa her hane demek bir soyadı demektir. Rastlantısal koşullar bunun dışında olduğu gibi Türkiye’nin farklı bölgelerinde herhangi bir illiyet aranmaksızın aynı soyadları da kullanılabilmektedir.

Soy bağı olduğu halde farklı soyadı almak Cumhuriyet ideolojisinin getirmek istediği inkılapların bir parçası olarak anlaşılabilir. Bunu aşiret veya tarihte ün almış kişi adlarının soyadı olarak kullanılmasının yasaklanmasından da anlayabiliriz. Buradaki tek istisna mevcut tarihte soyadı alma görev ve hakkını aile birliğini temsilen almayla yükümlü kocanın ölümü sonrası eşin yeniden evlenmesi durumunda çocukların baba cihetinden en yakın ve yaşlı erkeğe bu görevin verilmesi koşulunun getirilmiş olmasıdır. Dolayısıyla babanın ölümü durumunda anne yeni bir evlilik gerçekleştirmişse, çocuklara dair “soyadı alma görev ve hakkı” için baba cihetinden soy bağı gözetilmiş olduğunu söylemek mümkün olsa da bu yine aynı çocuklara özgü (kendinde) bir soyadı olarak gerçekleştiği anlaşılmaktadır.

Uğur Tergek